ҠУШЫМТА

I. ОНОМАСТИКА БУЙЫНСА

Хөрмәтле уҡыусылар, краеведтар!

  Тыуған яҡ ономастикаһын йыйып өйрәнеүҙең әһәмиәте бик ҙур. Унда халыҡтың бик боронғо замандан алып бөгөнгө көнгә тиклем булған тормошо, көнкүреше, ғөрөф-ғәҙәте, ижтимағи-сәйәси хәле, теле, мәҙәниәте, ер-һыуүҙенсәлектәре, тәбиғи байлыҡтары һ.б. сағыла. Тимәк, ономастика — халыҡ тарихының бик күп үҙенсәлектәрен, төрлө факттарҙы туплаған һәм һаҡлаған тылсымлы бер донъя.

Ономастика—тел белеменеңяңғыҙлыҡ исемдәрҙе өйрәнә торған бүлеге.Улбер нисә тармаҡтан тора:топонимика, антропонимика, этнонимика, зоонимика, астронимика, теонимика, прагматонимика һ.б.

     Топонимика — ер-һыу атамаларын (йылға, шишмә, ҡоҙоҡ, тау, ҡая-таштар, үҙәк, ауыл, йәйләү, бесәнлек,  сабынлыҡ, урам, тыҡрыҡ, юл һ.б.),

антропонимика— кеше исемен, фамилияһын, ҡушамат һәм псевдонимын),

этнонимика — ырыу-ҡәбилә, ара (нәҫел, зат, аймаҡ, суҡ һ.б.) исемдәрен,

зоонимика — хайуандар ҡушаматын,

астронимика — күк есемдәре  исемен (йондоҙ, планета, комета һ.б.),

прагматонимика —  төрлө төр тауар исемдәрен, марка­ларын һ.б. өйрәнә.

         Ер-һыу атамаларын йыйыу фән өсөн бигерәк мөһим. Улар фәнни тикшеренеү эштәрен алып барырға нигеҙ, ә ҡайһы бер тарихи факттарҙыдәлилләүҙә төплө материал булып тора ала.

         Ер-һыу атамаларын йыйыуҙы тиҙләтергә кәрәк, сөнки уларҙың күбеһе, үкенескә ҡаршы, онотолоп, телдән төшөп ҡала бара.  Күп атамалар үҙгәртелә, яңы исем менән йөрөй башлай.  Һиңә ошо ата­маларҙың бөтәһен дә  (яңыларын һәм иҫкеләрен,  мәҫәлән, элек булып та,хәҙер юҡка сыҡҡан ер-һыу атамаларын – һөрөлгәнсабынлыҡтар,ҡырҡылған ағаслыҡтар, ҡороған йылға, күл, шишмәләр, бөткән ауыл исемдәрен һ.б.) бик ентекләп йыйырғә кәрәк.

        Ауыл (район) атамаларының рәсми яҙылышы менән бергә, уларҙың халыҡ телендә­ йөрөгән исемдәрен дә яҙ. Халыҡ нисек әйтһә, шул көйө, үҙгәртмәй, боҙмай яҙғанда ғына уларҙың фәнгә әһәмиәте ҙур. Халыҡтыҡын үҙгәртеү, йәкиул, йәнәһе, дөрөҫ әйтмәй тип, үҙеңсә төҙәтмә индереү булмаҫҡа тейеш.

        Һораулыҡты ауыл тирәһендәге ер-һыу атамаларын, уларҙың легендаларын яҡшы белгән, хәтерле,олораҡ кешеләрҙән, шулай уҡ һунарсыларҙан, урмансыларҙан һорап тултырырға кәрәк. Уларҙың ярҙамы менән ауылығыҙҙың топографик картаһын эшләгәндә һәйбәт булыр.

        Бынан тыш ономастиканың башҡа тармаҡтарына ҡараған бүлектәренә иғтибар итеп, материал йыйырға кәрәк. Мәҫәлән, һеҙҙең ауылда йәшәгән кеше исемдәре һәм фамилиялары, ҡушаматтары һәм уларни өсөн шулай бирелгән; урам исемдәре ниңә шулай атала? Уларҙы халыҡ икенсе төрлө нисек атай? һ.б. 

        Ошо мөһим эштә тыуған яҡ тарихы менән ҡыҙыҡһынған барлыҡ кеше ҡатнашһа яҡшы булыр ине, сөнки атамалар – ер теле, ерҙең хәтер китабы.

       Һораулыҡты ерле һөйләш телендә тултырырға кәрәк, шул ваҡытта ғына атамалар, улар тураһындағы легендалар һеҙҙең ауыл (район) тураһында тулы итеп һөйләй ала.

Миңсылыу Ғөбәйт ҡыҙы Усманова.

usmanova.minsylu@mail.ru  89273024996

Дорогие учащиеся, краеведы!

       В языкознании есть отрасль науки, называемая ономастикой. Ономастика — наука о собственных именах, т. е. топонимов(назва­ний географических объектов), этнонимов(племен, народов), антропонимов(личных имен, фамилий, прозвищ, псевдонимов), космонимов(небесных тел), зоонимов (кличек животных), теонимов (собственное имя божества), годонимов (названий улиц, проспектов и др.) и т. д.

       В последнее время большое внимание уделяется изучению географических названий— топонимов—названий населенных пунк­тов, рек, гор, озер, урочищ и проч. Топонимика в нашей стране, в том числе и в Башкортостане, получила широкое развитие и всеобщее признание. И это не случайно. По этим названиям можно опре­делить, кто обитал на данной территории в древнейшие времена, когда населялись эти места, откуда пришли первые поселенцы, мож­но выявить немало  ценного по истории народов и их языков. Но для этого необходимо собирать географические названия и соответст­вующим образом изучать их.

       Гео­графические названия оказывают большую услугу при изучении края, его истории. Топонимические данные все больше и больше привлекаются для решения многих историко-лингвистических, этногенетических проблем, а также применяются в разработке практических задач.

       Нужно ускорить сбор географических названий, потому что многие из них, особенно микротопонимы, к сожалении, постепенно забываются. Поэтому наряду с названиями, бытующими в настоящее время, нужно собирать и названия исчезнувших объектов и сохранить их для на­уки и истории.

       Очень желательно, чтобы в этом важном деле приняли участие все, кто интересуется историей родного края. Южный Урал — бога­тейший и интереснейший в природном отношении регион. В него вхо­дят: Республика, Челябинская, Курганская, Оренбургская области. Сотни тысяч наименований насчитывается на этой огромной террито­рии.

        Названия географических объектов ценны только в том случае, если, наряду с указанием официальной формы, даны и мест­ные варианты произношения. Ни в коем случае нельзя исправлять народную форму названия, полагая, что она неправильна или нелитературна. Следует заполнять вопросник со слов тех людей, кото­рые хорошо знают окрестные места и их историю, например, охот­ников, лесников, старожилов и др. Вопросник будет тем ценнее, чем полнее отражает имеющиеся названия, к тому же если в нем от­ражены названия даже самых маленьких объектов. Чтобы не было ошибок или неточностей, в вопросник нужно вносить только назва­ния, находящиеся на территории вашей деревни / отделения, брига­ды или фермы/, которые вам хорошо известны.

        Кроме этого вам следует дать список имен и фамилий ( и кличек  — если они есть)  жителей вашей деревни (села). Если расскажут вам и историю, почему дали именно данное имя, а не другое, запишите.

        Приведите также список названий улиц и их происхождение (почему так названо: в честь кого или другие объяснения);

дайте список кличек животных с историей (объяснением) их называния.

Вопросник необходимо заполнять на разговорном языке (не на литературном башкирском языке).

Миңсылыу Губайтовна Усманова—д.ф.н., профессор

  БГПУ им. М.Акмуллы

usmanova.minsylu@mail.ru  89273024996

ҺОРАУЛЫҠ — ВОПРОСНИК

I.ТОПОНИМДАР— ТОПОНИМЫ

1.Ауылығыҙҙың рәсми исемен башҡортса һәм русса яҙығыҙ. —

  Официальное название вашей деревни (села).

2. Ауылығыҙни өсөншулай аталған?—Почему ваша деревня так

  называется?

3. Нисәнсе йыл барлыҡҡа килгән?—В каком году основана?

4. Уға кем нигеҙ һалған? Ҡайҙан килгән (күскән)?—Кто основал

  деревню? Откуда родом первые поселенцы?

5. Ауылығыҙҙың халыҡ телендә башҡа исемдәре бармы? (2-3 исеме

  булһа, барыһын да яҙығыҙ. Ни өсөн шулай атағандарын аңлатып

  яҙырға тырыш).—Другие названия деревни у местного населения.

6. Ауылығыҙ ҡайҙа урынлашҡан (ниндәй йылға,тау, күл буйында)?—

  Где расположена ваша деревня (на берегу какой реки, озера или около

  какой горы)?

7. Һеҙҙең ауыл ҡараған бригаданың (бүлексә, совхоз) исеме ниндәй?—

  Как называется бригада (отделение, совхоз), к кото­рому относится ваша

  деревня?

8. Ауылығыҙҙың элек йәйләгән (ҡышлаған, көҙлөгөн, яҙлаған)

  урындары ҡайһылай аталған? — Названия летовок, кочевох вашей

  деревни.

9.  Ауылығыҙҙа ниндәй милләт кешеләре йәшәй? Сама менән һаныняҙығыҙ.—  Представители каких национальностей живут в вашей деревне? Укажите, которая преобладает.

10.Ауылығыҙҙағы башҡорттар ниндәй ырыуға ҡарай? — Представителями какого  племени являются башкиры вашей деревни (села)?

11. Унда ниндәй аралар(аймак, түбә, зат,нәҫел)бар (булған)?—Названия родов, родовых подразделений вашей деревни:

12.Ауылығыҙҙыңтирә-яғынданиндәй йылға, шишмә, күлдәрбар? Уларҙың ҡайҙан башланып, ниндәй һыуға (йылға, күлгә) ҡайһы ерҙә ҡойғанын яҙығыҙ.—Назовите реки, речки, ключи, которые у вас есть. Напишите также, откуда они берут начало, куда и где впадают.

13. Ауылығыҙҙың тирә-яғындағы күл, ҡылы, ҡороған йылғаларҙың исемен яҙығыҙ.—Назовите озера, старицы, названия высохших рек, расположенные вблизи вашей деревни (села):

14. Түбәндә бирелгән географик урындарҙың ҡайһылары һеҙҙәбар,

  уларҙың исемдәрен һәм һеҙҙең ауылдан нисә саҡрым ятҡанын

  яҙығыҙ. —Назовите, какие у вас есть нижеперечисленные объекты.

  Укажи­те, на каком расстоянии от вашей деревни (села) они находятся.

а) Тауҙар. Ниөсөн шулай аталған?—Названия гор, почему так названы:

б) Тау һырттары нисек атала?—Как называются хребты этих гор?

в) Ҡалҡыулыҡ, уба, курган исемдәрен яҙығыҙ.—Какие имеются

  возвышенности?

г) Ҡаялар, ҙур таштар бармы? Нисек атала? Ни өсөн?—Есть ли скалы и

  как они называются?

ғ) Урман исемдәрен яҙығыҙ.—Названия лесов:

д) Ни исемле үҙәктәр (ҡулдар)бар?— Названия ложбин:

ҙ) Юл исемдәре.—Названия дорог:

е) Сабынлык, бесәнлек исемдәрен яҙығыҙ. —Напииите названия сенокосных угодий:

ж) Күпер исемдәре.—Названия мостов, мостиков:

з) Ҡойо, ҡоҙоҡ (ҡотоҡ) исемдәрен яҙыгыҙ.—Колодцы, ручейки:

и) Кисеүҙәр бармы, исемдәре ниндәй?— Броды:

й) Игенлек исемдәре.—Названия пашен:

к) Зыярат исемдәре.—Названия кладбищ:

ҡ) Баҫыу, аҡлан, ялан исемдәре. —Названия полей, полян:

л) Ҡыуаҡлыҡ исемдәре.—Названия кустарников:

м) Һаҙ, һаҙлыҡ исемдәре.—Названия болот, заболоченных мест:

н) Соҡор исемдәре.—Овраги, ямы:

ң)Ташөй, мәмерйә, мәғәрәисемдәре.—Названия пещер:

о)Үҙән, ҡыҫыҡ, туғай, төбәк исемдәреняҙығыҙ.—Назовите долины, теснины, луга, углы, урочища:

ө) Ҡабаҡ, яр исемдәре. —Названия обрывов, приречных террас, берегов:

15. Һораулыҡҡа инмәгән ер-һыу объекттарының исемдәре булһа,

  уларҙы ла яҙығыҙ.—Если остались названия, не представленные в

  Вопроснике, то и их напишите:

16. Һеҙгә ниндәй күрше ауылдар бар? (2-3 исемдәре булһа, бөтәһен дә

  яҙығыҙ). — Как называются соседние с вами и близлежащие населенные

  пункты?

17. Күрше-тирәлә (районығыҙҙа) бөткән ауылдар бармы? Булһа,

  уларҙың да исемдәрен теркәгеҙ.— Есть ли в районе исчезнувшие

  селения? Если есть, то напишите и их названия.

18. Ауыл, йылға, тау, үҙән, үҙәк, ханҡала, ҡалатау, уба, юл һ.б. ер-һыу

  атамаларына бәйле тарихтар, легендалар, шәжәрә (таира) һ.б. билдәле

  булһа, барыһын даһеҙҙең һөйләш телендә яҙығыҙ.—Если известны

  какие-нибудь истории, легенды,связанные с названиями населенных

  пунктов, гор, лесов, оврагов, долин, так назы­ваемых "святых мест" и

  городищ, то напишите и их.

19. Урам исемдәре. Улар кем хөрмәтенә (ни өсөн шулай) аталған? —

  Названия улиц. Почему они так названы?

II. АНТРОПОНИМДАР — АНТРОПОНИМЫ

1) Ауылда йәшәгән кешеләрҙең исемдәре. — Список имен людей нашей деревни (села):

  а) Ир-ат исеме. — Мужские имена:

  б) Ҡатын-ҡыҙ исеме. — Женские имена:

2) Фамилиялары. — Список фамилий:

3) Ҡушаматтары. Ни өсөн шундай ҡушамат таҡҡандар? Белергә тырышып, уларын да яҙыығыҙ.  — Клички людей. Почему им дали такие клички? Постарайся выяснить и запиши их. 

III. ЗООНИМДАР — ЗООНИМЫ

1.  Йорт хайуандарына (малға) бирелгән ҡушаматтар:

а) атҡа:

б) һыйырға:

в) ваҡ малға:

2.  эт, бесәйгә бирелгән ҡушаматтар:

Информанттар — информанты

Һораулыҡҡа мәғлүмәт (яуап) биргән кешенең фамилияһы, исеме, атаһының исеме, йәше, һөнәре. - Фамилия, имя и отчество информанта (опрашиваемого), его возраст, профессия.

Ҡулланылған әҙәбиәт— Использованная литература